इनकम टॅक्स नोटीस: पती-पत्नीमधील आर्थिक व्यवहारांवर लागू होणारे कर नियम जाणून घ्या

पती-पत्नीमधील आर्थिक देवाणघेवाण ही दैनंदिन जीवनाचा भाग असते. घरखर्च, भेटवस्तू, सणावार यासाठी रोख रक्कम किंवा बँक व्यवहार सामान्यपणे केले जातात. मात्र, बऱ्याच लोकांना हे माहित नसते की काही परिस्थितीत अशा व्यवहारांवरही आयकर विभागाचे नियम लागू होतात. त्यामुळेच या व्यवहारांमध्ये पारदर्शकता राखणे, आणि कायदेशीर अटी-शर्ती समजून घेणे गरजेचे आहे, अन्यथा इनकम टॅक्स विभागाकडून नोटीस येऊ शकते.

घरखर्च व भेटवस्तींवर काय नियम आहेत?

जर पतीने आपल्या पत्नीला घरखर्चासाठी पैसे दिले, तर हे पैसे पतीच्या उत्पन्नाचाच भाग मानले जातात. त्यामुळे अशा खर्चासाठी पत्नीवर स्वतंत्र कर लागू होत नाही. उदाहरणार्थ, किराणा, वीजबिल, शालेय खर्च किंवा सणासुदीच्या खरेदीसाठी दिलेली रक्कम ही कराच्या कक्षेत येत नाही.

पती-पत्नी एकमेकांना दिलेल्या भेटवस्तूंवर गिफ्ट टॅक्स लागू होत नाही. कारण ते ‘निकट नातेवाईक’ म्हणून करमुक्त श्रेणीत येतात. मात्र ही सूट केवळ वैयक्तिक भेटीपुरती मर्यादित आहे.

गुंतवणूक केली तर कराची जबाबदारी कोणाची?

समस्या तेव्हा निर्माण होते, जेव्हा हे पैसे घरखर्चासाठी वापरण्याऐवजी गुंतवणुकीसाठी वापरले जातात. उदाहरणार्थ, जर पतीने पत्नीला ₹5 लाख दिले आणि तिने ते Fixed Deposit मध्ये गुंतवले, ज्यावर तिला दरवर्षी ₹30,000 व्याज मिळाले, तर त्या व्याजावर तिला कर भरावा लागू शकतो – जर तिचे एकूण वार्षिक उत्पन्न करपात्र मर्यादेपेक्षा जास्त असेल.

काही वेळा ‘क्लबिंग ऑफ इनकम’च्या नियमानुसार, हे व्याजाचे उत्पन्न पतीच्या उत्पन्नात जोडले जाऊ शकते – विशेषतः जर गुंतवणूक कर वाचवण्यासाठी हेतुपुरस्सर केली गेली असेल.

धारा 269SS आणि 269T – मोठ्या रकमेच्या रोख व्यवहारांवर बंधन

भारतीय आयकर कायद्यानुसार, धारा 269SS आणि 269T अंतर्गत ₹20,000 किंवा त्याहून अधिक रकमेचे रोख व्यवहार – देणे किंवा परत करणे – हे कायद्याने निषिद्ध आहे. असे व्यवहार केवळ बँकेमार्फत (जसे की चेक, NEFT, RTGS, UPI) करणे बंधनकारक आहे. अन्यथा संबंधित रकमेइतका दंड आकारला जाऊ शकतो.

पती-पत्नीचे संबंध कितीही जवळचे असले, तरीही मोठ्या आर्थिक व्यवहारांमध्ये कायदेशीर सुरक्षा राखण्यासाठी डिजिटल मार्गच निवडावा.

काय लक्षात ठेवायला हवे?

₹20,000 पेक्षा जास्त रोख व्यवहार टाळा.
गुंतवणूक केल्यास त्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाची नोंद व्यवस्थित ठेवा.
सर्व व्यवहारांचे दस्तऐवज जसे बँक स्टेटमेंट्स, गुंतवणूक कागदपत्रे सुरक्षित ठेवा.
संपत्ती खरेदी करताना निधी कुठून आला याचे पुरावे जतन करा.
नियमितपणे आणि योग्यरीत्या आयकर विवरणपत्र (ITR) भरा.

कधी येऊ शकते आयकर नोटीस?

जर पतीने पत्नीला मोठी रक्कम दिली आणि त्यातून उत्पन्न झाले, पण त्याची माहिती आयटी रिटर्नमध्ये नोंदवली नाही.
मोठ्या रोख व्यवहाराबाबत समाधानकारक स्पष्टीकरण नसेल.
करचुकवेगिरीचा संशय निर्माण झाला असेल.
बँक, म्युच्युअल फंड किंवा इतर संस्थांनी दिलेली माहिती आयकर विवरणाशी जुळत नसेल.

कर सूट मिळणाऱ्या विशिष्ट परिस्थिती

पती-पत्नी, पालक-मुलं, भावंडं यामधील व्यवहार बहुतेक वेळा करमुक्त असतात.
घरखर्चासाठी दिलेली रक्कम कराच्या कक्षेत येत नाही.
विशिष्ट अटींनुसार शेती उत्पन्नावर कर लागू होत नाही.
सरकार व RBI कडून निर्देशित काही संस्था व व्यवहार करसूटच्या श्रेणीत येतात.

आर्थिक नियोजन करताना पुढील गोष्टी लक्षात ठेवा

संयुक्त बँक खाती ठेवल्यास व्यवहार अधिक पारदर्शक राहतात.
गुंतवणूक करताना दोघांच्या नावाने व्यवहार करा.
वसीयत, नॉमिनेशन यांसारख्या कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण करा.
मोठ्या आर्थिक निर्णयांपूर्वी चार्टर्ड अकाउंटंटचा सल्ला घ्या.
शक्यतो डिजिटल व्यवहारच करा – जे कायदेशीरदृष्ट्याही सुरक्षित असतात.

निष्कर्ष

पती-पत्नी यांच्यातील व्यवहार हे विश्वासावर आधारित असतात, पण करदृष्ट्या ते पारदर्शक व नियमानुसार असणे महत्त्वाचे आहे. योग्य माहिती, व्यवहारातील स्पष्टता आणि कायदेशीर पद्धतींचा अवलंब केल्यास आयकर विभागाकडून नोटीस येण्याची शक्यता कमी होते. त्यामुळे कोणताही आर्थिक निर्णय घेताना नियम पाळा, आवश्यक कागदपत्रे जतन ठेवा आणि गरज पडल्यास तज्ज्ञ सल्ला जरूर घ्या. पारदर्शकता आणि प्रामाणिकपणा हाच करजोखमीपासून संरक्षणाचा सर्वोत्तम मार्ग आहे.

Disclaimer: वरील माहिती केवळ माहितीच्या उद्देशाने देण्यात आलेली आहे. कोणताही आर्थिक अथवा कायदेशीर निर्णय घेण्यापूर्वी कृपया संबंधित तज्ज्ञांचा सल्ला घ्या. नियमांमध्ये वेळोवेळी बदल होऊ शकतो.